بازار ابزارهای مشتقه

قرارداد مشتقه چیست و چه کاربردی در بورس دارد؟

سه شرط تشکیل بازار ابزار مشتقه ارزی

مشاور رییس‌کل بانک مرکزی گفت: ‌یکسان‌سازی نرخ ارز، اتصال به بازارهای بین‌المللی و احیای روابط کارگزاری از شروط اساسی تشکیل بازار ابزار مشتقه ارزی است که از طریق برقراری الزامات ابزاری، نهادی، مقرراتی و دستورالعمل‌های اجرایی محقق خواهد شد.

به گزارش اقتصادنیوز،‌ احمد عزیزی در نشست سیاست ارزی و مدیریت بازار ارز در بیست و ششمین همایش سالانه سیاست‌های پولی و ارزی گفت:‌ بازارهای مالی با سایر بازارها تفاوت‌های عمده‌ای دارند اما در این میان بازار ارز تفاوت بسیار بیشتری دارد. یکی از تفاوت‌های این بازار، اندازه بازار ارز است چراکه این بازار مبادلات بین‌المللی را منعکس می‌کند.

وی با اشاره بر اینکه آخرین آمار معاملات روزانه بازار ارز که هر سه سال یک‌بار توسط بانک تسویه بین‌المللی اعلام می‌شود، گفت:‌ در سال ۲۰۱۳، روزانه ۵۴۰۰ میلیارد دلار معامله در این بازار انجام‌شده است که بخش عمده آن را ابزارهای مشتقه تشکیل می‌دهند. نکته بعد آن‌که این بازار کمتر به زمان وابسته است، چرا که بازار ارز ۲۴ ساعته در حال فعالیت است. به ‌طور مثال، در بازار نفت و فراورده‌های نفتی لندن، نوع معاملات متفاوت بوده به‌طوری‌که بخش فراوانی از معاملات برخلاف بازار ارز تنها در ۳۰ دقیقه انجام‌شده و سهم بقیه ساعات روز بسیار اندک است.

بر اساس آنچه روابط عمومی پژوهشکده پولی و بانکی در گزارش خود آورده است، عزیزی در بیان تفاوت بعدی این بازار افزود: در این بازار نوعی تمرکز در عین عدم تمرکز ظاهری وجود دارد که حیرت‌انگیز است. به‌بیان‌دیگر، حدود ۵۰ درصد از معاملات صورت گرفته در این بازار را معاملات دلاری، ۲۴ درصد ین و ۳۰ درصد یورو تشکیل می‌دهند که حدود ۸۰ درصد آن توسط ۱۰ نهاد مالی برتر دنیا انجام می‌شود. اما با توجه به این‌که برابری سایر اسعار به دلار تعریف‌شده و دلار با همه ارز‌ها قابل معامله است اما همه ارز‌ها لزوما با هم قابل معامله نیستند. با لحاظ این نکته، سهم مطلق معاملات دلاری بیشتر نیز هست.

وی در ادامه گفت: مشاهده می‌شود که ۴ الی ۵ موسسه بیش از ۵۰ درصد معاملات را انجام می‌دهند، لذا، در عین عدم تمرکز در این بازار، نوعی تمرکز نیز وجود دارد.

معاملات مشتقه راه درمان بازار سرمایه

فدایی، مدیرعامل فرابورس ایران در نشست «بازار مشتقه در ایران، راهکارها و چالش‌ها» چالش نخست معاملات مشتقه در ایران را «هسته معاملات» دانست.

به گزارش بازار به نقل از فرابورس ایران، میثم فدایی با اشاره به اینکه نمی‌توان هر سه سال یک بار منتظر تکرار رخدادهای سال ۹۳ و ۹۹ بود، عنوان کرد: با توجه به تلاطم‌های اقتصادی باید بتوانیم در بازارهای صعودی و نزولی ابزار سودآوری در اختیار مردم قرار دهیم تا در هر روندی امکان سودآوری وجود داشته باشد و لزوما منتظر تکرار چنین روزهایی نباشیم.

مدیرعامل فرابورس ایران با اشاره به مطالعات علمی روی ابزارهای آتی در سطح بین‌المللی، گفت: امروز ابزار مشتقه حتی می‌تواند به کمک شرکت‌هایی بیاید که با مشکل کمبود انرژی در فصول مختلف مواجه هستند، به عنوان مثال شرکت‌هایی وجود دارند که نه در تابستان کار می‌کنند و نه در زمستان از این رو کم کم به ابزارهای آتی آب و هوا هم نیازمند خواهیم بود.

فدایی در این نشست که با حضور مدیرعامل بورس انرژی، عضو هیات مدیره شرکت بورس تهران و مدیر بازار مشتقه و صندوق‌های کالایی بورس کالا برگزار شد، تاکید کرد که طی سال‌های اخیر نگاه به بازار مشتقه تغییر کرده و از این دیدگاه که بازار مشتقه ابزاری تجملی است، فاصله گرفته‌ایم.

فدایی در ادامه به مسائل اجرایی در خصوص معاملات مشتقه پرداخت و با تاکید بر اینکه «هسته معاملات» چالش اصلی حال حاضر است، بیان داشت: معاملات آتی و آپشن بر سامانه معاملات نقدی به سختی قابل انجام است.

مدیرعامل فرابورس ایران در تشریح تبعات و اثرات این مشکل عنوان کرد: به خاطر این موضوع سیستم محاسبه مارجین وجود ندارد و راهکار جایگزین برای این خلأ در حال حاضر، راه حل توثیق سهام است پس هر معامله‌گری که خواهان فعالیت در مشتقه باشد باید حتما سهام داشته باشد که این موضوع خود چالش‌برانگیز است.

او اضافه کرد: البته شرکت سپرده‌گذاری مرکزی توثیق الکترونیکی سهام را اجرایی کرده که راه‌اندازی آن گام مثبتی در این زمینه است.

فدایی در ادامه با اشاره به قدم‌های مثبت برداشته شده در زمینه توسعه ابزار آتی در ارکان بازار، افزود: در فرابورس هم روی شاخص هم‌وزن، آتی وجود دارد که اختیار خرید و اختیار فروش روی آن امکان پذیر است. با وجود صندوق‌های سرمایه‌گذاری امکان تعریف آتی وجود دارد و مسئله قابل تحویل بودن که موضوعی فقهی بود حل شده است.

مدیرعامل فرابورس ایران همچنین به دغدغه‌ها در مورد جایگاه Short Selling (فروش استقراضی) از نگاه فقهی پرداخته و گفت: Short Selling هیچ مشکل فقهی ندارد و در این زمینه مصوبه وجود دارد، بلکه نبود سامانه تامین به مفهوم تامین سهام برای short seller چالش اصلی این معاملات است.

او با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته در زمینه نمادهای بسته در فرابورس بیان داشت: در بازار اول و دوم به غیر از مجمع سالانه، نماد متوقف شدن دیگری نداریم، اگر این روند تداوم پیدا کند می‌توانیم روی نمادهای سهامی هم بدون هیچ چالشی ابزار مشتقه داشته باشیم.

مدیرعامل فرابورس ایران در بخش پایانی صحبت‌هایش با دعوت از متخصصان حوزه hedge fund برای پیوستن به نهادهای مالی، عنوان کرد: فرد متخصص در این زمینه چندان دیده نشده است و فقط موارد محدودی تقاضا از سمت صندوق‌ها وجود داشته است که فرابورس ایران در این زمینه حمایت‌های لازم را خواهد کرد.

تکنولوژی چالش مهم معاملات مشتقه
علی نقوی مدیرعامل بورس انرژی در ادامه این نشست به تشریح وضعیت ابزارهای مختلف مشتقه در این بورس پرداخت و عنوان کرد: ارزش تجمعی معاملات سلف موازی استاندارد مبتنی بر نفت خام و برق و متانول و میعانات در بورس انرژی ۵۷ هزار میلیارد تومان بوده است.

نقوی با تاکید بر روند رو به رشد قراردادهای آتی در بورس انرژی، اظهار داشت: اسفند سال گذشته از این قراردادها رونمایی شد و اکنون معاملات روی نفتا و متانول در حال انجام است. ضمن آنکه معاملات روی ال پی جی و میعانات در آینده شروع می‌شود و معاملات بنزین نیز در مرحله مطالعات است.

مدیرعامل بورس انرژی یکی از چالش‌های این بورس برای توسعه ابزارهای مشتقه را نبود گواهی سپرده کالایی دانست و گفت: این گواهی‌ها در بورس انرژی به خاطر پیچیدگی‌های حامل‌های انرژی و انحصار عرضه‌کننده بحث فنی دارد اما در دستور کار است.

نقوی کمبود آگاهی در مورد معاملات مشتقه را هم چالش دیگری در این حوزه برشمرد و گفت: برای مثال عدم آگاهی وزارت نفت نسبت به گواهی سپرده چالش ایجاد کرده است.

به گفته وی بازار مشتقه نیازمند تکنولوژی است و هر چهار بورس ایران از نظر تکنولوژی نیاز به توسعه دارند که با همکاری استارتاپ‌ها می‌توان بخشی از مشکلات را برطرف کرد.

لزوم حرکت مشتقه به سمت دارایی‌های مالی
محمد جواد میرطاهر عضو هیات مدیره شرکت بورس تهران در ادامه نشست «بازار مشتقه در ایران، راهکارها و چالش‌ها» به مقایسه معاملات مشتقه ایران و دیگر کشورها پرداخت و گفت: در حالی مشتقه ایران بیشتر روی کامودیتی‌ها وجود دارد که در جهان عمده معاملات روی دارایی‌های مالی است و حل شدن مشکلات زیرساختی باعث می‌شود در ایران نیز مشتقه به سمت دارایی‌های مالی برود.

عضو هیات مدیره بورس تهران یکی از مهم‌ترین الزامات استفاده از ابزار مشتقه را کمک به فرآیند کشف قیمت دانسته و ابراز داشت: مشتقه به معنای تشکیل دادن بازار متشکلی است که افراد درباره قیمت آینده با یکدیگر صحبت می‌کنند. مشتقات ارزی می‌تواند به کشف قیمت ارز در آینده اقتصادی ایران کمک کند.

میرطاهر با تاکید بر اینکه در ایران هم افراد بسیار ریسک‌پذیری وجود دارند، افزود: اگر ابزارها و بازارهای متشکل وجود داشته باشد این افراد به سمت این بازارها هدایت و راهنمایی می‌شوند، در غیر این صورت مشکلات قانونی و فراقانونی به وجود خواهد آمد.

عضو هیات مدیره شرکت بورس تهران به اقدامات این بورس در زمینه رفع چالش‌های معاملات مشتقه اشاره داشت و گفت: این موضوع در جلسات بورس تهران مطرح شده است که اگر بتوانیم فکری برای بازار ثانویه، بازارسازی و بازارگردانی و نوسان‌پذیری کنیم، اوراق مشتقه روی دارایی‌های مالی هم تعریف خواهد شد.

میرطاهر «لزوم مشخص شدن جایگاه hedge fund»، «تسهیل اختیار خرید و فروش تبعی» و «طراحی اوراق آتی و آپشن روی صندوق‌ها» را از جمله راهکارهایی دانست که به توسعه و تعمیق بازار مشتقه کمک خواهد کرد.

اهمیت ابزارهای مشتقه کنار هم
رحمان آراسته مدیر بازار مشتقه و صندوق‌های کالایی بورس کالا نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه چشم‌انداز بازار مشتقه بر اساس رصد معاملات بورس‌های ایران امیدوارکننده است، عنوان کرد: خوشحالیم که بورس کالا به عنوان پیشرو در این زمینه شناخته شده است؛ بورس کالا از سال ۸۷ شکل گرفت و در ابتدای راه با توجه به عدم شناخت، چندان موفق نبود تا اینکه آتی سکه راه افتاد و به دلایل غیر منطقی این بازار بسته شد.

او با تاکید بر گسترده بودن بازار آتی برای انواع و اقسام دارایی‌ها چه کالایی و چه بهادار، در مورد بازار آتی زعفران بورس کالا، گفت: پیش از راه‌اندازی این بازار مرجع قیمت نقدی زعفران وجود نداشت، زنجیره‌ای از ابزارهای ملی را روی زعفران راه‌اندازی کردیم و اکنون به مرجع قیمت تبدیل شدیم و ۶۰۰ هزار موقعیت باز در آپشن زعفران داریم که جای خوشحالی دارد.

مدیر بازار مشتقه و صندوق‌های کالایی بورس کالا در ادامه اظهار داشت: یک نکته مهم باید دیده شود که آتی و آپشن و فوروارد و دیگر ابزارها به تنهایی در کشور به نتیجه نخواهد رسید و باید با ابزارهای دیگر شکل بگیرد، برای مثال یکی از علت‌های موفقیت در آتی زعفران، بحث گواهی سپرده زعفران بود.

او در پایان در تشریح دیگر اقدامات این بورس در زمینه مشتقه اظهار کرد: برنامه‌هایی برای آتی و گواهی سپرده طلا از جمله شمش داریم که بعد از فراهم شدن زیرساخت و اتمام مطالعات راه اندازی می‌شود چرا که مشکل مالیاتی گواهی سپرده نیز حل شده است.

در گفت و گو با «کالاخبر» بررسی شد؛ ابزار مشتقه، سپر ریسک کرونا در بازارهای مالی

کارشناس ارشد بازار سرمایه با اشاره به کارکرد ابزارهای مالی به خصوص پوشش ریسک قیمتی در شرایط نوسانی بازارها گفت: شیوع ویروس کرونا و نگرانی ها در مورد سرعت انتشار آن در حالی اقتصاد جهانی را درگیر خود کرده که شاهد کارکرد مناسب ابزارهای مالی همچون قراردادهای آتی هستیم. به عنوان مثال به محض اینکه تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا در جهان بهای نفت از مرز ۵۰ دلار به ۳۰ دلار کاهش یافت، وزارت انرژی آمریکا از طریق خبرطلایی : قراردادهای آتی به جای فروش نفت، اقدام به خرید آن برای آینده می کند تا از طریق این ابزار مالی، ریسک احتمالی کشور خود را نسبت به نوسان مثبت قیمت ها در ماه های آینده و پس از رفع این بحران پوشش دهد.

با ادامه انتشار ویروس کرونا در سراسر جهان، شاهد هستیم که قیمت اوراق مشتقه آتی های نفت (فیوچرز) در بورس جهانی نیویورک و بورس لندن روند نزولی به خود گرفت، به گونه ای که با آغاز شیوع این ویروس در آمریکا قیمت نفت شاخص وست تگزاس اینترمدیت برای تحویل در ماه آوریل به زیر ۵۰ دلار رسید. اما فعالان این بازار ابزارهای مشتقه بازارها توانستند به کمک ابزارهای مالی ریسک های مرتبط با نوسان قیمت های اخیر را تا حد زیادی پوشش دهند.

در همین ارتباط یک کارشناس ارشد بازار سرمایه در خصوص کارکردهای ابزارهای مالی در شرایط بروز بحران و تحمیل ریسک های نوسان قیمتی در بازارها به «کالاخبر» گفت: ابزارهای مالی در شرایطی که نوسانات شدید قیمتی بروز می کند، بیش از پیش کارکرد خود را نشان می دهد. همچون شرایطی که در حال حاضر به دلیل شیوع ویروس کووید ۱۹ بازارهای مالی دنیا را با نوسانات زیادی مواجه کرده است.

جعفر عزیزی افزود: ابزارهای مالی و مشتقه علاوه بر سرمایه گذاران، کاربردهای متنوع و زیادی برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان مواد اولیه دارد چراکه اصل نیاز مصرف کننده و تولیدکننده بر پوشش ریسک های مرتبط با نوسانات قیمت است.

وی ادامه داد: به طور معمول، عرضه کننده و متقاضی واقعی به دنبال سود مالی و یا سود سرمایه گذاری نیستند؛ بلکه این گروه ها به دنبال پوشش ریسک های مرتبط با فعالیت خود هستند. در این زمینه، ابزارهای مالی که در بورس های کالایی و اوراق استفاده می شود، برای این دو گروه بسیار مطلوب است و کاربردهای فراوانی دارد. منظور از مصرف کننده، مصرف کننده نهایی یک کالا نیست بلکه منظور، مصرف کنندگان عمده و واسطی هستند که یا عرضه کننده مواد اولیه گروه دیگر بوده و یا تولیدکنندگانی که در تولید یک کالا نقش دارند و برای تامین مواد اولیه مصرفی خود با نوسانات قیمتی مواجه می شوند؛ به طوریکه می توان گفت سود اصلی این دو گروه ناشی از تولید و عملیات واقعی است.

وی تاکید کرد: در شرایط بروز برخی بحران ها در بازارها و یا مشاهده نوسانات دوره ای در قیمت ها، ابزارهای مالی از جمله قراردادهای فوروارد، آتی و آپشن و به طور کلی ابزارهای مشتقه ریسک ناشی از نوسان قیمت ها را تحت پوشش قرار می دهد.

این کارشناس ارشد بازار سرمایه در خصوص نمونه های کاربردی بازارهای جهانی برای بهره گیری از ابزارهای مالی برای پوشش ریسک های مربوط به بحران هایی همچون شیوع کرونا ویروس اظهار کرد: نمونه واقعی که در آن از این ابزارها به صورت چشمگیری استفاده می شود، بازار جهانی نفت است. معاملات این بازار کاملا براساس قراردادهای آتی انجام می شود و بسیاری از فلزات نیز بر پایه همین قراردادها خرید و فروش می شوند.

عزیزی ادامه داد: به عنوان مثال، به محض اینکه تحت تاثیر شیوع این ویروس همه گیر در جهان بهای نفت از مرز ۵۰ دلار به ۳۰ دلار کاهش یافت، شاهد بودیم که وزارت انرژی آمریکا از طریق قراردادهای مشتقه به جای فروش نفت، اقدام به خرید آن برای آینده می کند تا از طریق این ابزار مالی بتواند ریسک احتمالی کشور خود را نسبت به نوسان مثبت قیمت ها در ماه های آینده و پس از رفع این بحران پوشش دهد.

عزیزی تاکید کرد: باید شرایطی را فراهم کنیم که هر خریدار یا فروشنده مواد اولیه ترجیح دهد که خود را در مقابل ریسک های ناشی از نوسانات قیمتی پوشش دهد. ما همه در برابر ریسک بدون سپر در حال فعالیت هستیم؛ حال آنکه خیلی از این ریسک ها را می توان پوشش داد و ابزارهای آن نیز در دنیا طراحی شده و به روز است و می توان از آنها استفاده کرد.

توجه به دو متغیر کلیدی

وی در پاسخ به این پرسش «کالاخبر» که چرا سرعت توسعه ابزارهای مشتقه در بازار سرمایه ایران همسو با بازارهای دنیا زیاد نیست، به چند عامل مهم و کلان موثر اشاره کرد و گفت: واقعیت این است که برای اینکه ابزارهای مشتقه در بورس های کالایی در کشور ما نیز همانند دیگر کشورها توسعه یابد، نیاز به شفافیت در دو متغیر مهم و کلان دارد؛ نرخ ارز و نرخ سود بانکی. زیرا در حال حاضر نرخ این دو متغیر کلان هنوز واقعی نیست و همین امر موجب کاهش سرعت و انگیزه برای استفاده از ابزارهای مشتقه می شود.

عزیزی با بیان اینکه نرخ ارز در کشور ما از پیچیدگی و حساسیت بیشتری برخوردار است و به مسائل سیاسی وابستگی زیادی دارد، گفت: براین اساس، نمی دانیم بهای واقعی نفت، مس، متانول و هر کالای دیگری که در بازارهای جهانی براساس دلار در حال معامله است، براساس واحد پولی ما در داخل کشور چقدر است. زیرا نمی دانیم آیا نرخ ارز در بازار واقعی است یا خیر. به همین دلیل، با توجه به اینکه ابزارهای مشتقه از نرخ ریالی محصول و همچنین نرخ دلاری آن، بهای ارز و نرخ بهره یا هزینه پول تاثیر می پذیرد، شاهد دست انداز برای استفاده فعالان صنایع از این ابزارها هستیم؛ البته توسعه ابزارهای مشتقه در بورس کالا را طی چند سال اخیر با روندی مطلوب شاهد هستیم که به طور حتم این حوزه با ورود کالاهای جدید گسترده تر از قبل دنبال می شود.

وی تصریح کرد: البته مدتی است نرخ سود بانکی توسط رییس بانک مرکزی با عملیات بازار باز به سمتی در حرکت است که می توان به شفاف شدن نرخ بهره امیدوار بود تا براساس آن بهای تمام شده پول، نرخ بهره و سود بانکی مشخص و شفاف باشد. اما در خصوص شفاف شدن نرخ ارز و تعیین قیمت واقعی آن، شرایط دشوارتر می شود؛ چراکه نرخ ارز در ایران به مباحث سیاسی و شرایط کلان داخلی و خارجی بر می گردد و به راحتی قابلیت شفاف شدن ندارد.

این کارشناس ارشد بازار سرمایه گفت: مسائل آموزشی هم در گام بعدی موثر است و می تواند فرهنگ لازم را در میان فعالان صنایع ایجاد کند. موضوع مهم این است که اگر سود و منفعت در این ابزارها وجود داشته باشد و جذابیت لازم را ایجاد کند، همه تولیدکنندگان و مصرف کنندگان مواد اولیه برای پوشش ریسک های احتمالی، خودشان به دنبال به کارگیری از این ابزارها در بورس کالا یا اوراق می روند.

وی با تاکید بر اینکه استفاده از این ابزارها برای تولیدکننده و مصرف کننده کار دشواری نیست و به آموزش و فرهنگ سازی نیاز دارد، گفت: تجربه نشان داده که هر ابزار جدیدی که به یک بازار وارد می شود به تدریج جای خود را در میان فعالان آن حوزه پیدا می کند. ابزار مشتقه هم به همین صورت است؛ اگر در استفاده از آن سود و منفعت وجود داشته باشد، همه به سرعت با نحوه استفاده از آن نیز آشنا می شوند. البته همان طور که ذکر شد در حال حاضر تحت تاثیر عواملی همچون نرخ ارز و بهره بانکی، ورود گسترده فعالان صنایع به این ابزارهای مالی زمانبرتر است.

اوراق اختیار معامله، جذاب‌ترین ابزار مشتقه

ایلنا: امیری افزود: امروز تنها اوراق اختیار معامله اروپایی را داریم ولی در آینده ای نه چندان دور اوراق امریکایی و انواع دیگر اوراق را خواهیم داشت.

عضو هیات مدیره و معاون نظارت بر بورس ها و ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار در مراسم رونمایی از معاملات اختیار معامله در بازار سرمایه گفت: با تنوع اوراق اختیار معامله، سرمایه گذاران می توانند با ترکیب این اوراق، استراتژی های معاملاتی جذابی را در پیش گیرند.

بر اساس پیش بینی های خود از آینده موقعیت های مختلفی بر ابزارهای گوناگون بگیرند و حالات پیچیده ای برای عایدات خود تعیین کنند و این تنها بخش کوچکی از دنیای بزرگی است که ما امروز به آن پا نهاده‌ایم.

به گزارش ایلنا؛ حسن امیری، عضو هیات مدیره و معاون نظارت بر بورس ها و ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار، در مراسم رونمایی از معاملات اختیار معامله در بازار سرمایه گفت: نظام اقتصادی کشور به دو بخش واقعی و مالی تقسیم می‌شود و بر اساس این تقسیم بندی کلی بازار سرمایه یکی بازار ابزارهای مشتقه از اجزای اصلی سیستم مالی اقتصاد محسوب می‌شود.

وی با اشاره به کارکرد اصلی اوراق اختیار معامله گفت: کارکرد این بازار مانند تمامی بازارهای دیگر، فراهم کردن بستر و زیرساخت مناسب جهت تلاقی و تعادل عرضه و تقاضاست. بدین جهت و به منظور پاسخگویی به نیازهای گوناگون فعالان در بازار سرمایه نیاز به ابزارهای مالی متنوع و با کارکردهای مختلف وجود دارد.

وی افزود: نوع خاصی از ابزارها که قابلیت کاربرد و عملیاتی شدن در تمامی بازارهای مالی را دارد، انواع ابزارهای مالی مشتقه است که به صورت گسترده در بازارهای جهانی مورد استفاده قرار گرفته و بر مبنای نوع دارایی تقسیم بندی شده اند: ابزارهای مشتقه بر پایه ارزهای خارجی، ابزارهای مشتقه بر پایه نرخ سود (بهره)، ابزارهای مشتقه بر پایه کالا و ابزارهای مشتقه بر پایه سهام.

به گفته این مقام مسوول، اوراق اختیار معامله، یکی از مهم ترین و البته جذاب ترین این ابزارها است.

حسن امیری، اوراق اختیار معامله را به عنوان یکی از مهم ترین اوراق مشتقه خواند و خاطر نشان کرد: اوراق اختیار معامله به عنوان یکی از ابزارهای مالی مشتقه، با توجه به خواص خود نه تنها یکی از ابزارهای مورد علاقه پژوهشگران حوزه مالی بوده است (تا حدی که رابطه ای برای قیمت گذاری آن شایسته کسب جایره نوبل اقتصاد شده است)، بلکه در میان فعالان عرصه عمل در بازارها نیز یکی از مهم ترین اوراق مشتقه محسوب می شود.

زیرا با خاصیت دوگانه خود یعنی ترکیب اختیار از یکسو و تعهد از سوی دیگر، برخلاف ابزارهایی چون قراردادهای آتی خواستاران بیشتری را مجذوب خود می کند.

وی ضمن اشاره به تاکید دکتر شاپور محمدی بر راه اندازی معاملات اوراق اختیار معامله عنوان کرد: با توجه به اهمیت این ابزار، تلاش گسترده ای برای راه اندازی معاملات اوراق اختیار معامله آغاز شد. تلاشی که نتیجه آن را امروز می بینیم و شاهد آغاز معاملات اوراق اختیار معامله در بازار سرمایه ایران هستیم. بازاری که با گذر 50 سال از عمر آن، جای خالی چنین ابزاری در آن احساس می شد.

به گفته این عضو هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، با راه اندازی معاملات این اوراق، نه تنها یکی از نیازهای اصلی فعالین این بازار برطرف شده است (که گواه آن انجام بیش از دو هزار معامله تنها در نخستین روز معاملات این ابزار در بورس کالاست)، بلکه یکی از مشکلات اساسی سرمایه گذاران خارجی نیز پاسخ داده شده است.

وی ادامه داد: اکنون سرمایه گذاران ما می توانند با استفاده از این ابزار اقدام به پوشش ریسک های ناخواسته کنند. همچنین می توانند با اخذ موقعیت در این ابزار اقدام به سرمایه گذاری و کسب بازدهی کنند.

معاون نظارت بر بورس ها و ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار، این گام را آغازی بر معاملات اوراق اختیار خواند و تاکید کرد: آنچه امروز شاهد آن هستیم تنها آغاز راه بلندی است که در پیش داریم. اکنون تنها معاملات اوراق اختیار معامله را شاهدیم. این امر، موضوعی کوتاه مدت است و در آینده ای بسیار نزدیک معاملات اختیار فروش نیز آغاز می شود.

وی افزود: امروز تنها اوراق اختیار معامله اروپایی را داریم ولی در آینده ای نه چندان دور اوراق امریکایی و انواع دیگر اوراق را خواهیم داشت.

حسن امیری در پایان سخنان خود از دست اندرکاران پروژه اوراق اختیار معامله، دکتر شاپور محمدی ریاست سازمان بورس، دکتر عراقچی معاون اجرایی سازمان، مدیران عامل بورس کالا، بورس تهران و فرابورس ایران و همچنین آقایان ناصرپور، صحرایی، محسنی، صادقی و خانم نظری، مدیران عامل و همکاران فنی در شرکت سمات و همچنین دکتر پیمانی تشکر و قدردانی به عمل آورد.

قرارداد مشتقه چیست و چه کاربردی در بورس دارد؟

برای افرادی که در بازار سرمایه و بورس فعال هستند، قرارداد مشتقه یکی از مفاهیم مورد توجه است. قراردادی که ارزشش وابسته به چیز دیگری است و ارزش مستقلی از خود ندارد را قرارداد مشتقه می گویند. در اینجا سعی داریم مفهوم قرارداد مشتقه و کاربرد آن در بورس را شرح دهیم؛ به گونه ایی که افرادی که به تازگی وارد بازار بورس شده اند نیز بتوانند با کلیه مفاهیم آن آشنایی کافی را پیدا کنند.

قرارداد مشتقه چیست و چه کاربردی در بورس دارد؟

قرارداد مشتقه

قرارداد مشتقه شامل قراردادی است که از توافق بین دو طرف ایجاد می شود و یک طرف باید ظرف مدت مشخصی، کار مورد نظر را طبق قرارداد انجام دهد. این نوع قراردادها جزء قرارداهای مالی هستند که ارزش شان از دارایی پایه و یا کالای فیزیکی گرفته می شود. این دارایی می تواند کالا، سهام، نرخ بهره، ساخت و ساز و غیره باشد.

به طور دقیق تر می بازار ابزارهای مشتقه توان گفت طبق قرارداد مشتقه، هر دو طرف معامله باید متهد شوند که در تاریخ و قیمت تعیین شده، کالایی را با کیفیتی که در قرارداد لحاظ شده است، بر طبق توافق مورد نظر مبادله کنند. این توافق برای خرید و یا فروش یک دارایی معین صورت می گیرد.

علاوه بر این انواع مشتقات مالی در حکم ابزارهایی هستند که می تواند در جهت کاهش ریسک استفاده شوند. در اینجا منظور از مشتقات مالی همان ابزارهای مالی اولیه است که قراردادهای سلف یا آتی، قراردادهای آتی یا آتی مالی، قراردادهای سوآپ یا معاوضه و اختیار معامله را شامل می شود. در ادامه با انواع متداول اوراق مشتقه آشنا می شویم. (1)

انواع متداول اوراق مشتقه در بورس کدامند؟

انواع اوراق مشتقه شامل قراردادهای آتی، قراردادهای سلف، قراردادهای معاوضه و قراردادهای اختیار معامله است که در ادامه به تشریح هر یک می پردازیم.

قراردادهای آتی

در قرار دادهای آتی، توافق بین دو طرف انجام می شود به صورتی که در زمانی در آینده می بایست خرید و یا فروش دارایی مورد توافق با توجه به مقدار تعیین شده انجام گیرد. این قرارداد می تواند بین دو شرکت، دو فرد و یا یک شرکت و یک فرد منعقد شود. در این نوع قراردادها معمولا ابتدا تمام مبلغ پرداخت می شود که به صورت پول نقد و یا اسناد معادل با پول نقد است و در موقع سررسید، کالا تحویل داده می شود. این قراردادها انعطاف پذیری لازم را دارند.

معمولا قراردادهای آتی با یک ریسک مواجه هستند به این صورت که هر دو طرف قرارداد باید مفاد قرارداد را در سر موعد مقرر اجرایی کنند. در صورتی که فقدان نقدینگی هم مطرح شود این نوع قراردادهای آتی، بی فایده می شوند. (1)

قراردادهای سلف

در قراردادهای سلف، قرارداد مورد نظر بین دو طرفی که خارج بورس هستند، بسته می شود و خرید و یا فروش دارایی مورد نظر در تاریخ توافقی با قیمت توافقی انجام می شود. قراردادهای سلف برای بورس کالا استفاده می شوند تا برطبق آن، کالا به خریدار تحویل داده شود. این تحویل با توجه به قیمت تعیین شده و در موعد زمانی مشخص شده انجام می گیرد.

با روند قراردادهای سلف می توان معاملات را آسان تر انجام داد و تضمین مناسبی را برای انجام تعهدات ایجاد کرد. این نوع قراردادها به دو طرف اطمینان می دهد که بهتر و سنجیده تر در بازار فعالیت داشته باشند. قرارداد سلف موازی نیز وجود دارد که مشابه با قرارداد سلف است ولی خریدار قادر است که قرارداد را تا قبل از زمان سررسید به شخص سوم منتقل کند. (1)

قراردادهای معاوضه

قراردادهای معاوضه بر مبنای نرخ ارز، بهره و یا کالا هستند. طی قراردادهای معاوضه، می توان دو جریان شناور و ثابت را با هم دیگر مبادله نمود. این نوع قراردادها برای صنعت نفت بسیار کاربردی هستند. در این نوع قراردادها یک طرف باید پرداخت های خود را با پرداخت های طرف دیگر معاوضه کند. به جای معاوضه از لفظ سوآپ نیز استفاه می شود.

لازم به ذکر است که قرارداد معاوضه یا سوآپ چند نوع دارد. قرارداد سوآپ نقدی و یا ارزی و قرارداد سوآپ نرخ بهره و قرارداد سوآپ کالا، سرمایه و اعتباری از انواع قرارداد سوآپ به شمار می آیند. از این بین می توان گفت قراردادهای سوآپ نرخ بهره بسیار مهم هستند به این دلیل که می توانند به عنوان ابزاری برای مدیریت نمودن ریسک های نرخ بهره استفاده شوند.

این ابزار به ویژه در مواردی که تقاضاها برای ابزارهای مالی افزایش پیدا می کند، بیشتر موثر واقع می شود. سوآپ نرخ ارز هم می تواند برای پوشش دادن ریسک های نرخ ارز مورد استفاده قرار گیرد. ریسک های نرخ ارز معمولا به علت اختلاف قیمت ها در ارزهای مختلف به وجود می آیند. (2)

قراردادهای اختیار معامله

قراردادهای اختیار معامله با وجود دو طرف تحت عنوان خریدار اختیار معامله و فروشنده اختیار معامله انجام می گیرد. خریدار اختیار معامله طی یک قرارداد، برای خرید و یا فروش کالا و یا دارایی پایه در قیمت تعیین شده و در زمان مشخص شده صاحب حق می شود.

فروشنده اختیار معامله در طی یک قرارداد، موظف به فروش کالا یا دارایی به خریدار است و این در صورتی است که خریدار، تقاضای اجرای تعهد را به فروشنده بدهد. این نوع قراردادها برای پوشش دادن ریسک نرخ بهره و بازارهای سهام کاربرد دارند.

نکته ایی که وجود دارد این است که در این نوع قراردادها، خریدار اختیار معامله اجباری به اجرای یک اختیار معامله ندارد بلکه می تواند تا زمان انقضای اختیار معامله صبر کند تا انقضای آن سر برسد. همچنین می تواند قرارداد خود را اجرایی کند؛ بنابراین اجباری در استفاده از حق خود ندارد. (2)

اوراق مشتقه فرابورس چیست؟

اوراق مشتقه فرابوس که به اختصار با OTC نمایش داده می شود؛ شامل قراردادهایی است که به طور خصوصی بین طرفین بسته می شود و واسطه ایی برای آن وجود ندارد.

اوراق مشتقه مبادله ای چیست؟

معاملات ابزار مشتقه‌ای که رسمی و سازمان یافته صورت می گیرد و قابلیت خرید و یا فروش در بازار رسمی اوراق مشتقه را دارند، اوراق مشتقه مبادله ای نامی‌ده می شوند.

کاربرد قرارداد مشتقه در بورس چیست؟

از کاربردهای قرارداد مشتقه می توان به سرعت نقد شوندگی آن اشاره کرد. این نوع قراردادها در بازار هزینه بازار ابزارهای مشتقه کمتری را به وجود می آورند و می توانند بر افزایش بازده دارایی، تغییر نرخ ثابت بدهی به نرخ شناور موثر واقع شوند. کاربرد دیگر در زمینه کاهش هزینه تامین مالی و تعدیل ساختار جریان نقدی است. همچنین خطر دارایی های پایه با وجود ابزار مشتقه کاهش می یابد.

با وجود قراردادهای مشتقه، یک تفاوت در روند قیمت می تواند تغییراتی را در ارزش این اوراق به وجود بیاورد. اگر ارزش اوراق مشتقه با رشد مواجه شود، می تواند برای سرمایه گذاران سود فراهم کند. نکته حائز اهمیت این است که با وجود ابزار مشتقه و به کارگیری آن، رکود اقنصادی کمتر می شود. (3)

آشنایی با ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه کالایی

ابزار مشتقه مالی

بازارهای مشتقه به چه صورت عمل می کنند؟

مکانیزم بازارهای مشتقه معمولا به سه صورت بازار قراردادهای آنی، بازار قراردادهای آتی و بازار پیمان های آتی است. در بازار قرارداد آنی که به spot contract نیز شناخته می شود، دارایی ها باید با وجه مالی نقد مبادله گردند. معمولا شرکت ها و تولیدکنندگان با این بازار سر و کار دارند. در بازار قرارداد آتی نیز تفاوت قیمت بین ارزش خرید و فروش قرارداد آتی دارایی ها شامل سود است و بانک ها، معامله گران و موسسات مالی به طور مستقیم در آن وارد می شوند.

با این کار ریسک هایی که به علت تغییرات قیمت آینده رخ می دهد به وسیله تثبیت قیمت آتی دارایی فعلی پوشش داده می شود. در بازار پیمان های آتی، شرایطی مانند ماه تحویل، حجم قرارداد، حداقل نوسان قیمتی، روند تحویل و تغییرات قیمتی مجاز در طول روز و غیره به وسیله بورس تعیین می شود.

سپس این موارد توسط کمیسیون معاملات آتی مورد تایید قرار می گیرد. در کل می توان گفت که این نوع از معاملات در بورس سازمان یافته، انجام خواهند گرفت.

معاملات در این حوزه به وسیله موسسات پایاپای صورت می گیرد تا به عنوان یک واسط بین خریدار و فروشنده، ایفای نقش کنند و در حکم ضمانت طرفین معامله واقع شوند.

معرفی سایر مشتقات مالی

• قرارداد سقف که به طور مخفف با Cap نشان داده می شود، خرید برگ اختیار خرید نرخ بهره را در بر می گیرد. این قرارداد در مواردی که نرخ بهره با افزایش روبرو شده و سرمایه گذار دچار ضرر و زیان شده است مورد استفاده قرار می گیرد.
• فروشنده قرارداد سقف می تواند می تواند ضرر و زیان احتمالی خریدار را پوشش دهد و این کار در ازای صرف قیمتی انجام می شود. در این فرایند، فروشنده معمولا بانک است. بنابراین خرید قرارداد سقف برای پوشش افزایش احتمالی نرخ بهره است. این قرارداد می تواند در یک یا چند موعد معین اجرا شود.

• قرارداد کف که به آن floor می گویند، به خرید یک برگ اختیار فروش نرخ بهره شباهت دارد و برای وقتی است که نرخ بهره با کاهش مواجه می شود. قرارداد کف همانند قرارداد سقف می تواند در یک یا چند موعد معین اجرا شود.

• قرارداد کولار که از کلمه collar می آید به این معنی است که خرید قرارداد سقف و فروش قرارداد کف، همزمان انجام شود. این کار برای پوشش وضعیت در برابر افزایش نرخ بهره انجام می شود. در این حالت قرارداد کف یا floor فروخته خواهد شد و مبلغی که از آن حاصل می شود صرف پرداخت ضرر و زیان قرارداد سقف که خریداری شده بود، خواهد گردید.

• قرارداد مشتقه اعتباری یا credit نیز وجود دارد که به منظور پوشش افزایش ریسک اعتباری وام ها پس از معین شدن نرخ بهره وام است. خریدار قرارداد مشتقه اعتباری معمولا بانک ها هستند و فروشنده قرارداد مشتقه اعتباری، شرکت های بیمه هستند. قراردادهای مشتقه اعتباری در قالب قراردادهای سوآپ و یا قراردادهای آتی انجام می شوند. (5)

نتیجه گیری و جمع بندی

در اینجا سعی شد که به مفاهیم قراردادهای مشتقه، انواع آن و کاربردهای حاصل از این قرارداد اشاره شود. مفاهیم مربوط به قرارداد مشتقه به طور کامل مورد بحث و بررسی قرار گرفت تا فعالین حوزه بازار بورس بتوانند با اطلاعات جامع و کامل در این بازار فعالیت داشته باشند و از مفاهیم تخصصی آن نیز اطلاع پیداکنند. بدیهی است که هر چه اطلاعات افراد در شاخه های مختلف بورس بالاتر برود، امکان موفقیت آن ها و اتخاذ تصمیمات به جا بیشتر می شود.